Şili'de referandum: 'Latin Amerika'nın ekonomik başarı hikayesi' neden rota değiştirmek istiyor?

Şili uzun süredir Latin Amerika'daki ekonomik başarı hikayesi olarak değerlendirildi: komşularından daha zengin ve rahat iş yapılabilen bir yer.

Şili'nin coğrafyası bile, Güney Amerika'nın Büyük Okyanus kıyısındaki uzun ve dar bir bir kara parçası, dışarı bakan, küresel ekonomiye iyi entegre olmuş bir ülkeye uygun.

Ancak bir yıl önce değişim isteyen eylemlerde polisle çatışmalar ve 20'den fazla ölüm bir şeylerin ters gittiğini gösterdi.

Hükümet, anayasanın toptan yeniden yazılıp yazılmaması konusunda bir referandum yapmayı kabul etti. Bu oylama da Pazar günü yapılacak.

Protestocular ülkenin çok övülen ve bazı temel prensipleri anayasanın koruması altında olan ekonomik modelini bir yana koyup, çok farklı bir başka model benimsemesi gerektiğini söylüyordu.

Oylamadan önce yapılan kamuoyu yoklamaları, büyük bir çoğunluğun anayasa değişikliği istediğini ortaya koyuyor. Peki, Şili neden rota değiştirmek istiyor?

Daha zengin ama eşitsiz

Şili son bir kuşakta, komşularına kıyasla kayda değer ölçüde zengileşti.

Dünya Bankasına göre 1995'de Şili'de kişi başına düşen Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) Latin Amerika ortalaması olan 7500 doların biraz altındaydı.

Örneğin, komşu Arjantin'den, hatta Brezilya'da çok daha azdı.

2019'a gelindiğinde ise Şili'de GSYH, bölge ortalaması 17 bin doların çok üzerine çıkıp, 25 bin dolar oldu.

Ancak bu refahın, Şilililer arasında adil dağıtılmadığı eleştirileri var.

Şili yüksek gelirli bir ülke olarak kabul ediliyor ve bazen zengin uluslar kulübü olarak anılan Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) üyesi.

Ancak aynı zamanda, Meksika ile birlikte en eşitsiz ekonomilerden biri olarak da görülüyor.

Devletin rolü

Mevcut anayasa, devlete temel hizmetler sağlamak gibi küçük bir rol biçiyor. Geçen yılki protestoların arkasındaki nedenlerden biri de bu.

Reform yanlıları, artan eğitim ve sağlık giderleri ile düşük emekli maaşlarından özel sektörü sorumlu tutuyor ve devlete bu alanlarda daha geniş bir rol vermek istiyor.

İspanya'deki Alberto Hurtado Üniversitesi'nden Hukuk Profesörü Miriam Henriquez "Anayasalar oyunun kurallarını belirler" dedi.

Henriquez BBC'ye yaptığı açıklamada Şilililerin kamu kaynakları alanında oyunun kurallarını değiştirmek için" eşit bir fırsata sahip olduklarını söyledi.

"Sadece medeni haklar ve özgürlükler değil, aynı zamanda su, barınma ve eğitim gibi sosyal haklar"

Referandumdan değişiklik çıkarsa, kadınların cinsel ve üreme hakları da gündeme gelebilir. Mevcut anayasada doğmamış bebeklerin haklarını koruyan bir düzenleme var ve bu kürtajı kısıtlıyor.

Meşruiyet sorunu

Mevcut Şili Anayasası 1980'de, ABD destekli bir darbeyle yönetime gelen diktatör Augusto Pinochet'nin (1973-1990) iktidarında yürürlüğe girdi. Pinochet döneminde onbinlerce muhalif işkenceden geçirildi ve en az 3 bini ya öldürüldü ya da 'kaybedildi'.

Pinochet'nin ekonomi politikaları Chicago Üniversitesi Profesörü Milton Friedman'ın serbest piyasa anlayışından etkilenmişti.

1970'ler ve 1980'lerde ABD eğitimli Latin Amerikalı ekonomistler, Pinochet üzerinde etkili ekonomi danışmanları oldu. Bunlara "Chicago Boys" deniliyordu.

Bu danışmanların tavsiyesiyle, hükümet devletin ekonomideki rolünü büyük ölçüde daralttı, kamu şirketleri özelleştirildi ve kurallar esnetildi.

Ancak birçok Şilili bu ekonomik modelin seçiminde hiçbir söz hakları olmadığını söylüyor.

Mexico City'deki Ekonomik Araştırma ve Öğtetim Merkezi'nde (CIDE) çalışan Siyaset Bilimi Profesörü Gabriel Negretto "Pinochet'nin anayasası bir şiddet eyleminden doğdu. Korku ve terör ikliminde çıkartıldı" dedi.

"Eski anayasadan kopmak için, yenisi barış döneminde geniş kapsamlı bir destekle doğmalı."

Mirası geride bırakmak

Mevcut Şili Anayasası, Pinochet rejiminin 1990'da sona ermesinen sonra, önemli ölçüde değiştirildi.

Marksizm gibi belirli siyasi ideolojilere getirilen yasak, 1989'da Pinochet iktidarı bitmeden bile önce kaldırıldı.

2005'te de Yüksek Mahkeme ve Silahlı Kuvvetler'in senatör ataması uygulaması terk edildi.

Şili Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Profesörü Gilberto Aranda "Bunlar, iktidar sivillere devredilmeden önce 'otoriter yanlarına' yapılan büyük değişikliklerdi. Ama yine de askeri bir rejim tarafından yazılmış bir anayasa ve Şili toplumunun çok önemli bir kısmı tarafından gayrımeşru görülüyor" dedi.

Ancak anayasanın destekçileri, oylamanın belirsizliğe yol açacağını ve Şili'nin zor elde ettiği kazanımları tehlikeye atacağını savunuyor.

Anayasayı kim yazacak?

Uzmanlar, Şilililer'in Pazar günü, daha geniş kapsamlı temsil ve cinsiyet eşitliğiyle "müstesna" bir anayasa sürecini başlatabileceğini söylüyor.

Seçmenlere, anayasanın değişmesini isteyip istemedikleri dışında, yeni anayasayı nasıl bir oluşumun yazmasını istedikleri de sorulacak.

İlk seçenek, 172 yetkilinin yarısının Kongre'den geldiği, diğer yarısının ise seçmenler tarafından doğrudan seçildiği karma bir oluşum.

İkinci seçenek ise, her biri doğrudan seçmenler tarafından belirlenecek 155 üyeli bir kurul.

Kurallara göre bu kurulun yarısı erkek, yarısı kadın olacak ve yerli halkların temsilcilerine sandalye ayrılacak.

Yeni üyelerin seçimi Nisan 2021'de yapılacak.

Daha sonra yeni anayasayı yazmaları için dokuz ay süreleri olacak, bu süre üç ay daha uzatılabilecek. Nihai belge 2022'de ikinci bir referanduma sunulacak.

Şili Üniversitesi'nden Siyaset Bilimci Claudia Heiss, siyasi belirsizlikten kaçınmak için, süreçteki tüm adımların "çok iyi hesaplandığını" söyledi.

"Açık uçları olan bir süreç. Bu yolculukta beklenmeyen olaylar yaşanacaktır. Ancak birçok güvence de var."

Amerika Birleşik Devletleri Şili Haberler