Daniel Keyes'in Algernon'a Çiçekleri, bir roman olmanın çok ötesinde: İnsan zihninin sınırlarına olduğu kadar, toplumun görünmez duvarlarına da dokunan bir metin. Okur olarak Charlie'nin ilerleme raporlarını takip ederken aslında yalnızca bir adamın değişimini değil, toplumun farklı olana karşı tavrını da adım adım izliyoruz.
Ve belki de en çarpıcı olan şu: Charlie değiştikçe toplumun yüzü değişmiyor; yalnızca daha net görünür hale geliyor.
Zekâ Bir Ayrım Mekanizması mı?
Sosyolojik açıdan baktığımızda Charlie'nin zekâ düzeyi onun toplumsal konumunu belirleyen bir etiket hâline geliyor. IQ'su 68 olduğu için "çocuk" gibi görülüyor, korunmaya değil yönetilmeye muhtaç sayılıyor. Modern toplum her ne kadar meritokrasi söylemini benimsese de bireylerin değerini hâlâ performans, hız ve bilişsel kapasite üzerinden ölçüyor.
Bu noktada şu soru kaçınılmaz: Zekâ gerçekten bir üstünlük ölçütü mü, yoksa toplumun dışlama pratiklerinin yeni adı mı? Çünkü Charlie "daha akıllı" oldukça, toplumla olan mesafesi kapanmıyor aksine büyüyor. Bu paradoks, sosyolojinin temel bir gerçeğini tekrar hatırlatıyor: Toplumsal kabul, kapasiteden değil benzerlikten beslenir. Farklı olan, hangi yönden olursa olsun, ilk önce "şüphe"yle karşılanır.
Akıllanmak mı, Anlamak mı?
Charlie'nin zihinsel gelişimi hızlandıkça yaşadığı içsel kırılma dramatik bir psikolojik tablo sunuyor. Yeni kazanılan zekâ, geçmişin farkındalığını da beraberinde getiriyor. Çocukluğunda maruz kaldığı dışlanmalar, aşağılanmalar ve reddedilmeler bir anda anlam kazanıyor — ve bu farkındalık, ilerlemenin ilk derin yarası oluyor.
Psikolojide buna gecikmiş travma aydınlanması denir. İnsan, geçmişi ancak zihni o deneyimi işleyebilecek güce kavuştuğunda gerçekten görür. Charlie'nin trajedisi de tam burada başlar: Akıllandıkça acısı büyür. Anladıkça yalnızlaşır. Gördükçe kırılır. Çünkü toplum onu yalnızca düşük zekâlıyken değil, dahi mertebesine ulaşmış hâliyle de kabul etmez. Demek ki mesele zekâ değildir; mesele uyumdur. Tıpkı Carl Rogers'in düşündüğü gibi; organizmanın zekası bulunduğu ortama uyum sağlamasıdır.
Farklı Olanın Kapatılması
Farklı olanı dışlama pratiği yalnızca Charlie'ye özgü değildir. Sosyolojik araştırmalar, toplumların istisnai bireylere karşı ya "aşırı idealizasyon" ya da "mutlak reddetme" eğilimi gösterdiğini söyler. İkisinin ortasında ise neredeyse hiçbir yer yoktur.
Charlie her iki uçta da geziniyor: Önce küçümseniyor, sonra hayranlık duyuluyor, ardından tehdit olarak algılanıyor. Bu iniş-çıkışlar bize şunu gösteriyor: Toplumun istikrarı "benzer olanların" etrafında kurulur. "Farklı olan" ise düzenin sınırını hatırlatır ve bu yüzden rahatsız eder.
Kitabın en vurucu yanı, yalnızlığın iki farklı yüzünü göstermesi:
Cahilliğin içindeki masum yalnızlık. Bilişsel farkındalığın içindeki dayanılmaz yalnızlık. İkincisi çok daha yıkıcıdır. Çünkü insan yalnızlığını artık hissedebilir, adlandırabilir, anlayabilir hâle gelir. İşte Charlie'nin asıl kırıldığı yer tam burasıdır.
İnsanı en çok yaralayan şey anlaşılmamak değil, bir zamanlar neden anlaşılmadığını artık çok iyi anlamaktır.
Topluma Düşen Aynı Soru: Kim Normal? Hani Michel Foucault'un da dediği gibi "normal olan insan kurgudur".
Charlie'nin hikâyesi bizi rahatsız edici bir gerçekle baş başa bırakıyor: Normal dediğimiz şey, aslında çoğunluğun birbirine benzemesinden ibaret olamaz mı? Zekânın, kapasitenin, hatta davranışların bile "ortalama"ya göre değerlendirildiği bir dünyada, bir bireyin kaderi kaçınılmaz olarak çoğunluğun merceğinde belirleniyor. Bu yüzden Charlie ne kadar değişirse değişsin, toplum değişmediği sürece onun hikâyesi her zaman kırılgan kalacaktır.
Algernon'a Çiçekler yalnızca zihinsel gelişimin değil, toplumsal kabullerin de hikâyesi.
İnsani olarak ise bir çığlık: "Beni olduğum gibi görebilir misin?"
