Meclis hükûmet sistemi nedir? Meclis hükümeti sistemi özellikleri nedir?

Hükümet sistemi nedir?

Hükümet sistemleri devlet yapısını oluşturan yasama, yürütme ve yargı güçlerinin dağılımı ve düzenlenişi açısından uygulanan kural ve kurumlar bütünüdür. Bu güçler arasındaki dağılımın nasıl olacağı, bu dağılımın kuralları hükümet sistemine göre belirlenir.

Güçler arasındaki ilişkilere göre, hükümet sistemleri ilk önce güçler birliği ve güçler ayrılığına dayanan sistemler olarak ikiye ayrılır. Güçler ayrılığı ilkesine dayanan hükümet sistemleri "parlamenter sistem" ve "başkanlık sistemi" olmak üzere iki çeşittir. Yarı başkanlık sistemi ise seçimle iş başına gelen başkan içeren fakat temelde parlamenter sisteme benzeyen bir hükümet sistemidir.

Parlamenter sistemde yürütme (başbakan ve bakanlar kurulu), yasamanın (parlamento) içinden çıkar. Hükümet yasamaya karşı sorumludur. Başkanlık sisteminde, yürütme (başkan) ve yasama (meclis, kongre, temsilciler meclisi) ayrı seçimler ile halk tarafından seçilir. Yürütme doğrudan halk tarafından seçildiği için meşruiyetini halktan alır. Yarı başkanlık sisteminde ise yürütme gücü cumhurbaşkanı ile başbakan (hükümet) arasında paylaşılır, halk tarafından seçilen ve meşruiyetini halktan alan cumhurbaşkanı devlet başkanıdır ve geniş yetkilere sahiptir.

Türkiye'de hükümet sistemleri

1876 tarihli Kanun-i Esasi ile ilk yasama organı olan Meclis-i Umumi kuruldu ve parlamenter sistem yolunda siyasi tarihimizde ilk adım atıldı. 23 Nisan 1920'de Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) açıldı ve 1921'de yapılan Anayasa ile yasama ve yürütmenin yetkilerinin birleştiği, meclis hükümeti sistemi ile yönetim sürdürüldü. 29 Ekim 1923'te Cumhuriyetin ilanından sonra yapılan Anayasa değişikliğiyle parlamenter hükümet sistemi benimsendi. Sonrasında yapılan anayasa değişiklikleri ile meclis ve cumhurbaşkanının yetkilerinde değişikliğe gidildi; 1982 Anayasası ile cumhurbaşkanının yetkileri arttırıldı. 2007 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi sağlandı. Böylelikle parlamenter sistemdeki devlet başkanının meclis tarafından seçilmesi uygulaması son buldu ve parlamenter sistemden uzaklaşıldı.

Parlamenter sistemin özellikleri nelerdir?

Yasama ve yürütme güçlerinin yumuşak olarak ayrıldığı parlamenter sistem şu şekilde özetlenebilir:

• Yürütme organı devlet başkanı (cumhurbaşkanı) ve bakanlar kurulundan (başbakan ve bakanlar) oluşur.
• Cumhurbaşkanı devletin başı ve temsilcisidir, sembolik yetkilere sahiptir ve tarafsızdır. Tek başına alacağı kararlar sınırlıdır.
• Parlamento üyeleri (milletvekilleri) halk tarafından seçilir.
• Yürütmenin yetkili unsuru olan başbakanın da olduğu bakanlar kurulu yasama içinden çıkar ve yasamaya karşı sorumludur. Başbakan ve bakanlardan oluşan hükümet, göreve başlamadan yasama organının güvenoyunu almak durumundadır.
• Yasama ve yürütme organlarının her ikisi de birbirlerinin hukuki varlığını sona erdirecek yetkisi vardır. (Güvenoyu alamayan hükümetin düşmesi ve yeni hükümet kurulması; meclisin erken seçim kararı alması gibi)
• Bütçeyi yürütme organı hazırlar ama yasama organı tarafından kabul edilir, bütçe parlamentoların varlık sebebidir. Hükümet, bütçenin kullanımı ile ilgili parlamentoya hesap vermekle yükümlüdür.
• Hükümetin kanun önerme (kanun tasarısı) hakkı vardır, yasama çalışmalarına katılır.
• Parlamenter hükümet sistemlerinde, yasama organı tarafından kabul edilmiş kanunlar devlet başkanı (cumhurbaşkanı) tarafından yürürlüğe konulur. Bu nedenle genellikle devlet başkanlarına, kanunları "bir kez daha görüşülmek üzere geri gönderme (geciktirici veto) yetkisi" tanınmaktadır.
• Yasama organı, soru (sözlü ve yazılı), meclis araştırması, meclis soruşturması, gensoru gibi yollarla yürütmeyi denetler.
• 16 Nisan 2017'deki Anayasa değişikliği ile Türkiye'de parlamenter sistemden cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçildi. Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi özellikleri itibariyle başkanlık hükümet sistemi ile benzerlik gösteriyor.

Yeni sistemde yürütmenin yapısı Anayasa değişikliği ve sonrasında çıkarılan kanun hükmünde kararnameler (KHK) ile büyük ölçüde belirli hale geldi. Fakat, yasama organı olan Meclisin yeni sistemde nasıl işlev göstereceği konusunda belirsizlikler bulunuyor. Meclisteki komisyonların yasama ve denetim görevlerine nasıl katkı sunacağı belirsizliğin devam ettiği konulardan. 27. Yasama dönemi başında yapılması öngörülen Meclis İçtüzüğü ile bu belirsizliklerin giderilmesi ve Meclisin yasama ve denetim görevini hakkıyla yerine getirmesi yeni sistemin işlemesi için de önemli.

Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi nedir?

"Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi" olarak adlandırılan yeni hükümet sistemi yasama, yürütme ve yargı ilişkilerinin düzenlenmesi bakımından başkanlık sistemine benzerdir. Yeni sistem, yasama ve yürütme organlarının seçimleri, yürütmenin görev ve yetkileri, seçimlerin yenilenmesi, yüksek yargı mensuplarının seçimi, cumhurbaşkanının kararname yetkisi ve bütçe konularında başkanlık sistemleri ile benzer özellikler barındırır. Yeni sistemde yürütmenin yapısı Anayasa değişikliği ve 24 Haziran seçimleri sonrası çıkarılan uyum yasaları ile büyük ölçüde belli olmuştur, fakat yasama organını olan Meclisin yeni sistemde nasıl çalışacağı tam anlamıyla açıklık kazanmamıştır. Anayasadaki hükümler ve bügune kadar yapılan düzenlemelerin ışığında cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi şu şekilde özetlenebilir:

Yasama ve yürütme organı ayrı ayrı halk tarafından seçilir. Yürütme (cumhurbaşkanı) doğrudan halk tarafından seçilir ve meşruluğunu halktan alır. Sembolik bir devlet başkanı makamı yoktur, devleti cumhurbaşkanı temsil eder.

Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminde, yürütme organı cumhurbaşkanından ibarettir. Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar atama ile göreve gelir, doğrudan cumhurbaşkanına karşı sorumludurlar.

Cumhurbaşkanının üst düzey kamu görevlilerini, büyükelçileri, rektörleri, üst kurulların yöneticilerini tek başına atama yetkisi bulunmaktadır. (ABD'de bu atamaları başkan tek başına yapmamakta, başkanın bu atamalarını belli aşamalardan sonra yasama organı olan Senato tarafından onaylanmaktadır.)

Yeni sistemde yasama ve yürütmenin karşılıklı fesih yetkisi seçimlerin yenilenmesi olarak Anayasada yer alır. TBMM seçimlerin yenilenmesine 5'te 3 çoğunluk (360 milletvekili) ile karar verir. Cumhurbaşkanının seçimlerin yenilenmesine karar verme yetkisi vardır. Her iki durumda da iki seçim birlikte yapılır.

Yeni sistemde yasa yapma yetkisi tek başına TBMM'ye aittir. Bununla birlikte Cumhurbaşkanının kararname çıkarma yetkisi vardır. Cumhurbaşkanı kararnamelerinin Anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesine dava açılabilir. Bu kararnamelerin sınırları Anayasa'da çizilmiştir ve kanun ile düzenlenen konularda cumhurbaşkanları kararname çıkaramamaktadır. Ancak bu konuda denetimin nasıl yapılacağı açık değildir.

Yeni sistemde bütçe, cumhurbaşkanı tarafından TBMM'ye bütçe teklifi olarak sunulur ve TBMM tarafından onaylanır. TBMM onaylamadığında yani bütçe kanununun süresinde yürürlüğe konulamaması durumunda, yeni bütçe kanunu kabul edilinceye kadar bir önceki yılın bütçesi yeniden değerleme oranına göre arttırılarak kullanılır.

Kanunların yayımlanma yetkisi yeni sistemde de cumhurbaşkanına ait. Cumhurbaşkanı kanunu yeniden görüşülmek üzere TBMM'ye gönderirse, kanun metninin aynen kabul edilmesi için Meclisin salt çoğunluğu (301 milletvekili) tarafından kabul edilmesi gerekiyor.

Yeni sistemde TBMM bilgi edinme ve denetleme yetkisini meclis araştırması, genel görüşme, meclis soruşturması ve yazılı soru yollarıyla kullanacak. Yazılı sorular ise sadece cumhurbaşkanı yardımcılarına ve bakanlara sorulabilecek, cumhurbaşkanına yazılı soru sorulamıyor.

Yeni sistemde cumhurbaşkanının cezai sorumluluğu bulunmaktadır. Cumhurbaşkanı hakkında, bir suç işlediği iddiasıyla TBMM üye tamsayısının salt çoğunluğunun (301 milletvekili) verdiği önergeyle soruşturma açılması istenebilir. Meclis, önergeyi en geç bir ay içinde görüşür ve üye tamsayısının 5'te 3'nün (360 milletvekili) gizli oyuyla soruşturma açılmasına karar verebilir. Soruşturma açılmasına karar verilmesi halinde, Meclisteki siyasi partilerin güçleri oranında milletvekilleri ile kurulacak 15 kişilik komisyonda soruşturma raporu hazırlanır. Rapor, TBMM Genel Kurulunda da görüşülür ve oylanır. TBMM'nin 3'te 2'sinin (400 milletvekili) gizli oyu ile Yüce Divana sevk kararı alınabilir. Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar için de aynı süreç uygulanır.

Anayasa Mahkemesi, Yüce Divan sıfatıyla cumhurbaşkanı, cumhurbaşkanı yardımcılarını ve bakanları yargılayabilir.

Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminde, Anayasa Mahkemesi 15 üyeden oluşuyor. 3 üyeyi TBMM atıyor, 12 üye ise cumhurbaşkanı tarafından atanıyor. Cumhurbaşkanı 12 üyenin 4'ünü doğrudan atar, kalan 8 üyeyi ise Danıştay, Yargıtay ve YÖK'ün kendi içinden belirlediği adaylar arasından atar.