Büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu nedir? Örnek kelimeler! Büyük ve küçük ünlü uyumu ile ilgili örnekler ve konu anlatımı

Büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu farkları merak ediliyor. Aslında ikisi de kolay fakat büyük ünlü uyumuna uyup uymayan kelimeleri tespit etmek daha kolaydır. Şimdi sizlere büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu nedir, arasındaki farklar nelerdir, ne anlama geliyor? Tüm detaylar haberimizde.

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU NEDİR?

Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur. Bu uyuma büyük ünlü uyumu denir. Büyük ünlü uyumu kontrolü küçük ünlü uyumuna göre daha kolay yapılır. Bu bakımdan sınavlarda öğrencileri zorlamamak adına daha çok büyük ünlü uyumu soruları karşımıza çıkabilir.

Yani kısaca;

- "a, ı, o, u" kalın sesli harflerinden sonra tekrar "a, ı, o, u" geliyorsa,

- "e, i, ö, ü" ince sesli harflerinden sonra tekrar "e, i, ö, ü" geliyorsa.

Bu koşullarda o kelime büyük ünlü uyumuna uyuyor demektir.

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYAN ÖRNEK KELİMELER

Adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb. kelimeleri örnek verebilirsiniz. Bu kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaktadır.

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN ÖRNEK KELİMELER

Buna ek olarak büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe kelimeler de var­dır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb. kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz.

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU ARANAN VE ARANMAYANLAR

1-) Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.

2-) Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb.

3-) -gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-­gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.

4-) -daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.

5-) -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki vb.

6-) Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.

7-) Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb.

8-) Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokole, saat / saate, sadakat / sa­dakati, santral / santraller vb.

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU NEDİR?

Bir kelimede düz ünlüden sonra düz (a, e, ı, i), yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak dar (u, ü) veya düz geniş (a, e) ünlüler bulunur. Bu uyuma küçük ünlü uyumu denir. Buna uygun kelimeler küçük ünlü uyumuna uyuyor demektir. Küçük ünlü uyumu, büyük ünlü uyuma göre biraz daha karışıktır diyebiliriz. Bu bakımdan küçük ünlü uyumunu test sorularında büyük ünlü uyumuna kıyasla fazla görmeyiz. Lakin yinede çıkabilir ve çalışmak gerekmektedir. Şimdi küçük ünlü uyumuna uyan kelimelere ve aranmayan kurallara göz atalım.

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYAN ÖRNEK KELİMELER

Anlaşmalı, bilek, çilek, ısırmak, ılıklaşmak, kayıkçı, seslenmek, yeşil; boyunduruk, börekçi, çocuk, güreşmek, ocakçı, odun, özlemek, sürmek, vurmak, yoklamak, yorgunluk, yumurta, yüreksiz vb. kelimeler küçük ünlü uyumuna uymaktadır.

Yani kısacası;

- "a, e, ı, i" seslilerinden sonra tekrar "a, e, ı, i" gelmeli.

- "o, ö, u, ü" sesli harflerinden sonra "a, e, u, ü" seslileri gelmeli.

Bu koşullar sağlandığında o kelime küçük ünlü uyumuna uyuyor demektir.

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN ÖRNEK KELİMELER

Avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb. kelimeler ise küçük ünlü uyumuna uymayan kelimelerdir.

NOT = Ek olarak büyük ünlü uyumuna uyan bir kelime aynı zamanda küçük ünlü uyumuna da uyabilir. Mesela "bilek" kelimesini ele alalım. Sesli harfleri gördüğünüz gibi ince harflerdir. Yani büyük ünlü uyumuna uymaktadır. Aynı zamanda "a, e, ı, i" seslilerinden sonra tekrar "a, e, ı, i" geldiği için bu kelime küçük ünlü uyumuna da uyuyor.

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU İLE İLGİLİ BAZI BİLGİLER

1-) Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur vb.

2-) Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luk, muzır-lık, müzik-çi, yağmur-luk vb.

3-) Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: alkol-lü, kabul-ü, bandrol-lü, saat-lik vb.

4-) -ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü vb.

5-) Büyük ve küçük ünlü uyumuyla ilgili yukarıdaki kurallar aşağıdaki çizelgede de gösterilmiş ve örneklendirilmiştir:

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU VE KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU BİRLİKTE İNCELENMESİ

Dilimizde büyük ve küçük ünlü uyumu kontrolü yapmak için aşağıdaki gibi sesli harfleri incelememiz gerekmektedir.

Büyük ünlü uyumu: a, ı, o, u > a, ı, o, u ve e, i, ö, ü > e, i, ö, ü

Küçük ünlü uyumu: a, e, ı, i > a, e, ı, i ve o, ö, u, ü > a, e, u, ü

Yani büyük ünlü uyumunda "a, ı, o, u > a, ı, o, u ve e, i, ö, ü > e, i, ö, ü" kural bu şekilde olacak. "a, ı, o, u > a, ı, o, u" bu ifade a,ı,o,u 'dan sonra tekrar a,ı,o,u gelmesini gösteriyor. Veya e,i,ö,ü 'den sonra tekrar e,i,ö,ü gelecek.

Küçük ünlü uyumunda da aynı şekilde kontrol sağlanır.

Haberler