Türkiye ve Irak Arasındaki Kalkınma Yolu Projesi: İmkanlar ve Kısıtlar

Anadolu Ajansı Dış Haberler Muhabiri Mehmet Alaca, Kalkınma Yolu Projesini ve projenin önündeki imkanları ve kısıtları AA Analiz için kaleme aldı.

***

Türkiye ve Irak'ta yetkililerin son dönemde sıklıkla dile getirdiği Kalkınma Yolu Projesi iki ülkenin ilişkilerinde yükselen ekonomik trende yeni bir boyut katmaya aday görünüyor. Proje Irak'ın güneyindeki Basra kentinde inşası devam eden ve 14 bin 523 metrelik dünyanın en uzun dalgakıranı ünvanıyla Orta Doğu'nun en büyük limanlarından biri olacak Büyük Faw Limanı'ndan başlayacak. Proje aynı zamanda kara ve demir yolu hatlarıyla Irak'ı Türkiye üzerinden Asya ve Avrupa'ya bağlayacağı gibi ulaştırma süresini azaltmayı ve transit merkezine dönüşmeyi hedefliyor.

İlk duyurusunda Kuru Kanal adı verilen ancak Irak Başbakanı Muhammed Şiya es-Sudani'nin Mart 2023'te Ankara'da Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile görüşmesi ardından Kalkınma Yolu ismiyle anılan projenin 17 milyar dolara mal olması bekleniyor. Ayrıca projenin önünde ekonomik, yerel ve bölgesel riskler kadar güvenlik riskleri de mevcut. Bu handikaplar projenin uygulanmasını baltalayabileceğinden Ankara ve Bağdat arasındaki yoğun temas trafiği sürüyor.

Koridor savaşları

Cumhurbaşkanı Erdoğan şubat ortasındaki Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve Mısır ziyaretlerinin dönüşünde Türkiye, Irak ve BAE'nin baş aktörleri olacağı Kalkınma Yolu Projesi sayesinde bölgenin yeni bir İpek Yolu haline geleceğine işaret etti. Proje Basra, Divaniye, Necef, Kerbela, Bağdat ve Musul'dan geçerek Türkiye üzerinden Ceyhan Limanı aracılığıyla deniz yolu veya İstanbul üzerinden kara yoluyla Avrupa'ya uzanacak.

Orta Doğu'nun en büyük konteyner limanı Dubai'deki Cebel Ali Limanı'nı geride bırakacağı düşünülen Büyük Fav Limanı'nı bin 200 kilometre uzunluğundaki demir yolu ve otoyollarıyla Türkiye sınırına bağlayacak Kalkınma Yolu'nun 2050'ye kadar kademeli olarak tamamlanması öngörülüyor. Tamamlanması halinde Kalkınma Yolu Projesi son dönemde İran yanlısı Husilerin saldırılarıyla gündemden düşmeyen Kızıldeniz ulaşım rotasına alternatif olabilir. Süveyş Kanalı'nın 2021 yılında geçici olarak kapanması sonucu Akdeniz ile Kızıldeniz arasındaki ticari faaliyetin durmasıyla Basra Körfezi üzerinden gelen kargoların Aralık 2021'de karayoluyla Türkiye'ye nakledilmesi, Kalkınma Yolu rotasının Akdeniz ile Kızıldeniz arasındaki taşıma süresinden çok daha kısa olduğunu gösterdi.

Irak'taki ciddi etkisine rağmen Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Kalkınma Yolu'na ilgi göstermiyor. Zira koridor, Süveyş Kanalı ve Eylül 2023'teki G20 Zirvesi'nde kararlaştırılan ve Hindistan'ın Orta Doğu üzerinden Avrupa'ya bağlanmasını sağlaması hedeflenen ABD ve Avrupa Birliği (AB) öncülüğündeki Hindistan-Orta Doğu-Avrupa Ekonomik Koridoru'na (IMEC) alternatif sunuyor. Ancak Hindistan'dan yola çıkarak Körfez ülkelerinden İsrail'e ve ardından Avrupa'ya uzanması planlanan IMEC, 7 Ekim'de başlayan İsrail'in Gazze'ye saldırıları sebebiyle şimdilik askıda görünüyor.

Bu nedenle Çin'in İpek Yolu'nun doğrudan Irak'tan geçmemesi ve IMEC'in geleceğinin belirsizliği Uzak Doğu ile Avrupa arasındaki mesafeyi oldukça kısaltması beklenen Kalkınma Yolu'nu muhtemel bölgesel çatışma ve savaş durumlarında alternatif kılıyor. Ayrıca ABD'nin, projenin merkezinde Türkiye ve Irak olduğu için ve Çin gibi ülkelerin yoldan faydalanması nedeniyle koridora alternatifler geliştirmeye girişmesi küresel rekabet gündemlerinden biri olmaya aday.

İran ikna edilmeli

Türkiye'nin Mersin Limanı, İran'ın Bender Abbas Limanı ve BAE'nin Şarika Limanı arasındaki ticari hatta yerini alacak Kalkınma Yolu, Körfez ülkelerini Türkiye'ye bağlayarak bölgesel jeopolitiği etkileme kapasitesi sebebiyle İran'ın radarına giriyor.

İran'ın, Irak'ta ekonomik, siyasi ve güvenlik alanlarında etkin bir nüfuzu bulunuyor. İran, Basra'dan kendi sınırına uzanacak bir demiryolu hattıyla projeden faydalanma imkanları varken, Kalkınma Yolu'ndan baypas edildiğini düşünüyor. Bu sebeple İran, çıkarlarının tehdit edildiğini düşünmesi halinde hem Basra'da hem de koridorun geçtiği Musul gibi bölgelerde desteklediği Iraklı milisler aracılığıyla projeyi sabote edebilir.

Proje paydaşlarının ağır uluslararası yaptırımlarla yüzleşen ve Irak'ı adeta uydu devleti yapan İran'ın koridorun selametini tahrip edecek olası eylemlerini engelleyecek siyasi ve diplomatik yeteneklerini kullanması gerekiyor. Son dönemde Türk yetkililerin sık sık Irak'a ziyaretlerinin ve özellikle Dışişleri Bakanı Hakan Fidan'ın Irak'taki İran yanlısı siyasi ve bürokratlarla geliştirdiği temasların bu duruma çözüm aradığı anlaşılıyor. İran yanlısı isimlerin de Ankara'ya her zamankinden daha yakın davranması koridorun geleceği açısından umut vadediyor. Aynı zamanda, Türkiye'nin İran engelini aşabilmek için Katar ve BAE gibi Körfez ülkelerinden siyasi destek alması gerekebilir.

Terör örgütü PKK, DEAŞ ve İran yanlısı milisler

Koridorun başarısı Irak'taki siyasi istikrarsızlık ve güvenlik şartlarına bağlı. Terör örgütü DEAŞ'a karşı zaferin ilan edildiği 2017'den itibaren ülkede güvenlik koşulları önemli ölçüde iyileşme eğiliminde olsa da koridorun kuzey güzergahında terör örgütü PKK ve DEAŞ hala görünür durumda. İran yanlısı milis gruplarının da Musul gibi bölgelerde etkinliği bulunuyor. Bu nedenle, bu örgütlerin Kalkınma Yolu'nun Türkiye'ye erişimini engelleme çabaları beklenmedik anlarda gündeme gelebilir.

İran yanlısı milislerin Irak'taki Türk askeri üslerine ve varlığına yönelik saldırılarının yanı sıra Türkiye'nin son dönemde askeri operasyonlarını yoğunlaştırdığı terör örgütü PKK'nın da geçmişte Irak-Türkiye petrol boru hatlarına saldırıları oldu. Terör örgütü DEAŞ tehdidi nispeten daha düşük olsa da bu örgütün de koridorun işleyişini kesintiye uğratma kapasitesi dikkatlerden kaçmamalı. Nitekim Ankara'nın çabaları sonucu Irak Ulusal Güvenlik Konseyi'nin terör örgütü PKK'yı yasaklı örgüt ilan etmesiyle örgütle mücadele konusunda iki ülke daha gerçekçi ortak adımlar atabilir. Ankara'nın bu konuda İran yanlısı siyasileri de ikna ettiği anlaşılıyor. Kalkınma Yolu'nun başarısı ve sürdürülebilirliği için Ankara, Bağdat ve Erbil'in Musul başta olmak üzere koridorun geçtiği kuzey hattının güvenliğini güvence altına alması gerekiyor.

IKBY projeden endişe duyuyor

Irak-Türkiye sınırının tamamını Bağdat ile bütçe, enerji, siyasi ve güvenlik sorunları yaşayan Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi (IKBY) kontrol ediyor. IKBY, Irak-Türkiye-Suriye sınırının kesiştiği Fişabur'dan geçmesi beklenen Kalkınma Yolu'ndan baypas edilmekten endişe duyuyor. Ankara, 2017'deki bağımsızlık referandumundan sonra IKBY kontrolündeki Habur Sınır Kapısı'na alternatif olarak Fişabur'dan geçecek Ovaköy sınır kapısının inşasını gündeme getirmişti. Habur'u etkisiz kılacağı gerekçesiyle Ovaköy'e karşı çıkan Erbil ile Ankara'nın ilişkileri referandum sonrası hızla düzelse de Erbil olası bir krizde Ankara ve Bağdat'ın Ovaköy'ü Habur'a önceleyeceğine inanıyor. Türkiye 2 kapının birbirini güçlendireceğini savunsa da IKBY'nin hassasiyetlerine çözüm aramak gerekiyor.

Ankara ile Bağdat arasındaki ticaret hacmi 24 milyar doları aştı. Kalkınma Yolu ile bu kapasitenin projenin tüm taraflarına ciddi ekonomik katkıları bekleniyor. Ancak Irak'taki ekonomik sorun, siyasi gerilimler, yolsuzluk ve şeffaflık sorunu büyük projelerin önünde engel teşkil etse dahi son dönemde ülkede şahit olunan nispi normalleşme Kalkınma Yolu'nun gerçekleşmesi için umut arz ediyor. Türkiye'nin ana paydaşlarından olduğu projeye Körfez ülkeleri ve Çin gibi ülkeleri dahil ederek uygulama sürecinin hızlandırılması ve liyakate uygun bir mekanizma geliştirilmesi gerekiyor.

[Mehmet Alaca, Anadolu Ajansı'nda dış haberler departmanında çalışıyor. Irak, bölgesel Kürt siyaseti ve Ortadoğu'daki Şii milisler konularında akademik çalışmalarına devam ediyor.]

Makalelerdeki fikirler yazarına aittir ve Anadolu Ajansının editöryal politikasını yansıtmayabilir.

Anadolu Ajansı Mehmet Alaca Türkiye Irak Güncel Haberler