Libya'nın jeo-stratejik önemi ve Türkiye-Libya ilişkilerinin arka planı

Ahmed Cevdet Paşa "Tarih bilmeyen siyasetçi pusula bilmeyen gemi kaptanı gibidir" diyerek devlet adamlarının karşılaştıkları sorunlara tarihi perspektiften bakarak isabetli çözümler bulacaklarını kuvvetli bir şekilde ifade etmiştir. Biz de bugün burada tarihi bir perspektif sunmaya çalışalım.Fenike, Kartaca, Yunan, Roma ve Bizans hakimiyetinden sonra, Hz. Ömer devrinde, Amr bin As kumandasındaki ordu 642 yılında Mısır'ın ardından Trablus ve Tunus'a doğru hareket etti. 647'de Ukbe bin Nafi ile Trablus'ta zafer kazanıldı. Kuzey Afrika'nın fethi Hassan bin Nu'man ve Musa bin Nusayr eliyle 707 yılında tamamlandı. Tarık bin Ziyad 711 yılında İspanya'yı fethederek İslam'ı güneybatıdan Avrupa'ya ulaştırdı.Kuzey Afrika'da iç huzuru ve güvenliği sağlamak amacıyla Harun Reşid, emirlerinden birinin oğlu olan İbrahim bin Ağleb'i 800 yılında vali tayin ederek Libya ve Tunus'u Abbasi halifesine bağlı olarak yönetecek Ağlebiler (800-909) hanedanını kendi eliyle kurdu. Fatımi Devleti (909-1049) ve Muvahhidler Devleti (1160-1178) egemenliğinden sonra, Selahaddin-i Eyyübi'nin emri altındaki Kölemen komutan Şerefeddin Karakuş 1174 yılında başlattığı seferlerle Trablus, Kayrevan ve Tunus gibi Kuzey Afrika şehirlerini yeniden Mısır'a dahil etme siyaseti çerçevesinde hareket etti. 1185 yılında Trablus şehrini ele geçirdi. Karakuş ve arkadaşlarının sürdürdüğü seferlerin ve 1212 yılına kadar devam eden hakimiyetinin en önemli sonucu, Kuzey Afrika seferine katılan birliklerindeki Oğuzların varlığını kalıcı kılmasıdır. Oğuzlar Muvahhidler devletinde "guz" ve "gazaz" adındaki askeri birlikler olarak varlıklarını sürdürdüler. Bugün Yefrin'de yaşayan Gazaz kabilesi büyük ihtimalle o günlerden kalmadır. Muvahhidler'den sonra, aradaki fetret devri dışında, Hafsiler uzunca bir süre Libya'ya egemen oldu (1228-1323 ve 1369-1510).- Hafsiler ve OsmanlılarHaçlı ideolojisi ile hareket eden İspanyollar, Endülüs'teki İslam varlığına adım adım son verdikten sonra tüm kuvvetleriyle Kuzey Afrika'ya yöneldiler. Kastilya ordusu 1510 yılında Hafsiler'in egemen olduğu Trablusgarb'ı işgal ettiği gibi halkını da kılıçtan geçirdi. Canını kurtaranlar Trablusgarb'ı boşaltarak ülkenin içlerine doğru kaçtı veya sürüldü.1520 yılında tahta oturan Kanuni Sultan Süleyman, babası Sultan Selim zamanında, 1519'da Tacura'dan gelen heyetin bizzat talep ettiği askeri yardımı sağladı. Murad Ağa kumandanlığında bir askeri filo gönderdi. Murad Ağa Tacura'da kuvvetli bir direniş merkezi kurdu. Trablus'un İmparator Şarlken tarafından 1530 yılında Malta şövalyelerine verilmesinden üç sene sonra, Kaptanıderya Barbaros Hayreddin Paşa şehri yeniden fethetti. Ancak bu fetih de İspanyolların karşı saldırılarıyla uzun ömürlü olmadı ve şehirde hakimiyet kurmak için mücadeleye devam edildi. Tam 32 yıl süren bu mücadelenin sonunda, Kaptanıderya Sinan Paşa, Turgut Reis ve Murad Ağa'nın kuvvetleriyle Trablusgarb 15 Ağustos 1551'de Osmanlı topraklarına katıldı.Fetihten sonra Murad Ağa Trablusgarb valisi oldu (1551-1553). Onun vefatından sonra ise Turgut Reis (1553-1565) valilik makamına gelince ülkenin sahil kısmıyla çöl bölgesini sosyal, siyasi ve ekonomik olarak birleştirdi. Trablusgarb onun döneminde huzur ve refaha kavuştu. Bugün "Libya" olarak isimlendirilen coğrafyada Osmanlı devletinin Trablus, Bingazi ve Fizan adıyla ayrı ayrı idari merkezleri vardı. Cezayir, Tunus ve Trablusgarb ocaklarına hep birlikte "Garp Ocakları" deniliyordu. Bu ocaklar merkezi devlet için kayda değer bir üretim ve gelir kaynağı oluşturmamakla birlikte, Osmanlı devletinin ve İslam aleminin savunması açısından Akdeniz'de bir ileri karakol görevi görüyordu.Osmanlı devleti merkezi askeri teşkilatına Balkanlardaki Hristiyan kökenli genç erkekleri devşirme usulüyle dahil ederken, Kuzey Afrika'daki topraklarını savunmak amacıyla Anadolu'dan genç erkekleri asker olarak Garp Ocaklarına gönderiyordu. Osmanlı böylece, askerlik mesleği bakımından insan kaynağı sınırlı olan bölgenin askeri kapasitesini geliştirmeye çalışmıştı. Libya, Tunus ve Cezayir'de görev yapan bu profesyonel askerlerin yerel halktan kızlarla evlenmesine müsaade edilerek, sayıları bugün milyonlarla ifade edilen bir "Kuloğlu" nesli ortaya çıktı. "Kuloğulları" babaları Anadolu kökenli asker ve anneleri yerel halktan kişiler demektir. Her yıl ocağa yazılan 1000-2000 civarındaki askere ek olarak, Kuloğulları'nın da sayısı aritmetik olarak artmış ve devlet kademelerinde çeşitli memuriyetlerde ve ülke savunmasında ayrı bir askeri kuvvet kaynağı olarak istihdam edilmişlerdir.On yedinci yüzyıla girilirken, İstanbul'dan gönderilerek Trablusgarb beylerbeyi tayin edilen kişiler, dünyadaki ve Akdeniz'deki değişen dengelere karşı kendi pozisyonlarını korumakta güçlük çektiler. Dünya ticaretinin kapasite ve değer bakımından artması ve mevcut dengelerin sarsılmasıyla, Akdeniz ticaretinin güvenliğini sağlama mecburiyeti, beraberinde yeni riskler de getirdi. Ocaklılar ve arkalarında yeni toplumsal, ekonomik ve askeri bir güç olarak ortaya çıkan Kuloğulları, beylerbeyilik makamında oturanlara karşı öne geçtiler. Zira beylerbeyi üç yıl, yani geçici bir süre görev yaptıktan sonra başka bir göreve gideceğini bildiğinden, uzun vadeli icraat yapmak yerine, asıl sorumluluğu "Ocaklı dayıya" bırakıp temsili bir pozisyonda kalmayı tercih ediyordu.1711 yılında dayı olan Karamanlı Ahmed Bey, padişahın bu temsili pozisyondaki beylerbeyilik uygulamasına son veren bir kararı almasını sağladı. Ahmed Bey'e "sultan naibi" benzeri bir imtiyaz verilerek Trablusgarb'da bir Karamanlı hanedanı kurmasına imkan verildi. On sekizinci yüzyılın sonuna kadar kısmen de olsa Osmanlı devletinin Garp Ocaklarına katkı sağlayan deniz akıncılığı, silahlı modern ticaret gemileri karşısında önemini kaybetti. Hatta Vali Yusuf Paşa Trablusgarb beylerbeyi tarafından güvenliği belli bir bedel karşılığında garanti edilen gemilerin korsan baskınları sebebiyle uğradığı zararları tazmin etme konusunda zor durumda kalıyordu. Yusuf Paşa'nın Mısır'a saldıran Napolyon'a karşı pozisyon almaması da İstanbul'da tenkit edildi.1827 yılına gelindiğinde, Libya'da yaşanan yönetim krizinin üstüne Osmanlı donanması Navarin'de Avrupalı devletlerin ortak donanması tarafından yakıldı. Bunlara Doğu Akdeniz'deki Yunan isyanı, Cezayir'in 1830'da Fransa tarafından işgali ve Mehmet Ali Paşa'nın isyanı gibi gelişmeler de eklenince, Trablus'a yapılması gereken müdahale gecikmiş oldu. Nitekim 1839'da ilan edilen Tanzimat Fermanı ile eyalet merkeze bağlandı. Fransa'nın Cezayir'in yanında Tunus ve Libya'ya yönelik emperyalist emelleri biliniyordu. Bu yüzden Fizan ve Orta Afrika'ya uzanan güzergahta yer alan Gat, Tuareg (Tevarık), Ezgar ve Hoggar aşiretleriyle sıcak ilişkiler kuruldu. Sudan-Senegal, Sudan-Fas kervan ticaret yollarının güvenliğini sağlayacak adımlar atıldı. Ancak 1882 yılında Mısır, ardından da Sudan İngiliz işgaline uğrayınca, Osmanlılar'ın kurduğu istikrar ve güvenlik ortamı ağır bir darbe aldı. Böylece eyalet mühim bir gelir kaybına uğradı ve merkezden gelecek yardımları bekler oldu.1877 yılında kurulan Osmanlı Meclisi'ne Trablus üç vekil gönderdi. 1908'de II. Meşrutiyet ilan edildiğinde Hums'tan bir, Bingazi'den iki, Trablusgarb'tan üç, Fizan'dan bir ve Cebeligarb'tan bir vekil olmak üzere toplam sekiz milletvekili Meclis'te Libya'yı temsil etti.- II. Abdülhamid'in Libya politikasıLibya'daki aşiret ileri gelenlerinin çocukları ve Kuloğullarından oluşan Hamidiye alayları kurularak halkın herhangi bir işgale karşı hazırlıklı olması yönünde çaba harcandı. Sahilden yapılacak saldırıları püskürtmek amacıyla, Tunus'tan Mısır sınırına kadar olan uzun sahil şeridinde, stratejik savunma noktalarına silah depoları kuruldu. Öte yandan Trablus, Fizan ve Bingazi'de birer kanaat önderi olan tarikat şeyhleri ve kabile liderlerine madalyalar ve nişanlar verilmekle birlikte, Osmanlı devletine bağlılığı öne çıkaran unvanlar ihdas edildi. Bu bağlamda, bölgedeki kabileler üzerinde etkisi bulunan, Şazeliyye tarikatının bir kolu olan Medeniyye tarikatı lideri Şeyh Zafir Efendi, II. Abdülhamid'in davetiyle İstanbul'a gelerek hususi danışmanı unvanını aldı. Sultan Abdülaziz devrinde Senüsi zaviyelerine verilen destek artırılarak sürdürüldü. Zira Senüsiyye tarikatı Bingazi ve Çad yolu ile Akdeniz'den Sahra altına ve oradan bir ucu Sudan'a, diğer ucu Senegal ve Fas'a uzanan ve "Biladü's-Sudan ticareti" adıyla bilinen ticaret yolu üzerindeki zaviyeleriyle bölgenin ekonomik, siyasi ve sosyal hayatında etkiliydi. Nitekim Fransız ve İtalyan emperyalist yayılmasına karşı Senüsiyye mensupları çok istikrarlı ve güçlü bir direniş gösterdiler.- Atatürk ve LibyaFizan sancağı Osmanlı devletinin Jön Türkler'i sürgün ettiği bir yerdi. Fakat İtalyanların sömürgeci saldırıları karşısında, Fizan'da o sırada sürgün bulunan tıbbiyeli ve harbiyeli Jön Türklerin vilayetin çeşitli alanlarında istihdam edilmeleri sağlandı. Böylelikle vilayetin doktor, öğretmen ve idari memurluk pozisyonlarında Libyalılara hizmete başladılar. Libya'daki halkla kaynaşan bu kişilerin varlığı, yerel toplulukların Osmanlı halifesine bağlılıklarını zayıflatmak yerine kuvvetlendirdi. Öyle ki 1908'de II. Meşrutiyet ilan edildiğinde Libya halkı, Trablus'taki Jön Türklerin büyük sevinç gösterilerine katılmadığı gibi tepki gösterenler dahi oldu. Bunun üzerine İttihat ve Terakki ileri gelenleri, Meşrutiyet idaresi, hukukun üstünlüğü, eşitlik, adalet ve hürriyet gibi kavramların ne anlama geldiğini anlatmak üzere Mustafa Kemal'i Libya'ya gönderdi. Libya'da sömürgeci İtalyanlara karşı düşünsel düzeyde karşı koymak için faaliyette bulunan Mustafa Kemal, burada özgürlük tohumlarını ekti. 1911 yılında yüz bin civarında askeriyle Libya'yı işgale kalkışan İtalyanlara karşı sadece 5 bin 500 askerle karşı koyan Mustafa Kemal, yerel asker sayısını olabildiğince artırmak için halkı direnişe katılmaya davet etti. Trablus kumandanı Kurmay Albay Neş'et Bey, Kurmay Binbaşı Ali Fethi (Okyar) Bey, Yüzbaşı Nuri (Conker) Bey, Bingazi Kumandanı Enver (Paşa) Bey, Kolağası Mustafa Kemal (Atatürk) Bey, Süleyman Askeri Bey ve Kuşçubaşı Eşref Bey gibi önemli isimlerin başarılı çalışmalarıyla, İtalyanlar sahil kısımlarına adeta hapsedildiler ve Libya'nın iç bölgelerine giremediler.Balkan Savaşlarının başlaması, Libya'daki durum adına, Osmanlı devletini acil bir çözüme icbar etti. 18 Ekim 1912'de Uşi Antlaşması imzalandı. İtalyanların Libya'daki hakimiyeti tanınırken, Müslümanları temsil etmesi için "Naibü's-sultan" unvanlı bir yetkili atandı. Birinci Dünya Savaşı başladığında, İtalya'nın İngiliz-Rus-Fransız ittifakına girmesini önleyici politikalar bağlamında Osmanlı devleti, hiçbir zaman tam olarak uygulanmayan Uşi Antlaşması hükümlerini açıktan ihlal etmemeye özen gösterdi. İtalyanlara karşı canla başla savaşan Ahmed Şerif es-Senüsi (1873-1933), Senüsi ailesinden Seyyid İdris'in İngiliz ve İtalyanlarla antlaşması üzerine, 30 Ağustos 1918'de bir denizaltıyla İstanbul'a intikal etmek durumunda kaldı. VI. Mehmed (Vahdettin) için Eyüp Sultan Camii'nde yapılan tahta geçme töreninde kılıç kuşatma vazifesini yaptı. Bu görev Ahmed Şerif'e İstanbul'da gösterilen itibarın ne derecede yüksek olduğunun en açık kanıtıdır.Ahmed Şerif 15 Kasım 1920'de Ankara'ya geçti ve 25 Kasım'da Mustafa Kemal'le bir yemekte buluştu. TBMM Başkanı ve Başkumandan Mustafa Kemal'e mücevher kakmalı bir kılıç ve üzeri ayet ve hadislerle bezeli bir kemer hediye etti. Kurtuluş Savaşı sırasında Atatürk'ün yanında yer aldı. Milli Mücadeleye destek mahiyetinde, bütün gücünü seferber ederek " Türkiye'nin bağımsızlığı olmadan İslam alemi sömürgeden kurtulamaz" ve "Libya'nın bağımsızlığı için önce Türkiye'nin bağımsızlığını kazanmalıyız" diyerek 18 Şubat 1921 Cuma günü Sivas'ta toplanan Büyük İslam Konferansı'na başkanlık etti. Ahmed Şerif es-Senüsi, Mustafa Kemal'in görevlendirmesiyle Irak'taki Arap aşiretlerini İngiltere'ye karşı birleştirmek amacıyla faaliyetlerde bulundu.- İtalyan sömürgeciliğinden bağımsız Libya'yaLibya'daki İtalyan işgal dönemi 1911'den 1943 yılına kadar sürdü. 1943'te İtalyan-Alman birlikleri yenilip Libya'yı terk ettikleri zaman, Trablus ve Bingazi İngiliz, Fizan ise Fransız askerlerince işgal edildi. BM tarafından Libya'nın geleceğine karar verilmesi aşamasında Libya-Türkiye ilişkileri yeniden başladı. Berka kentinde geçici olarak bir devlet yapılanması gerçekleştirdi. Libya adına Şeyh İdris es-Senüsi Türkiye'ye başvurarak üst düzeyde görevlendireceği uzman kişiler talep etti. Bu bağlamda, Libya hükümetine başkanlık eden Sadullah Koloğlu başta olmak üzere çok sayıda üst düzey görevli Türkiye'den gitti. 24 Aralık 1951'de Libya devletini ilan eden Kral I. İdris es-Senüsi o sırada dünyanın en fakir ülkesinin kralıydı. Libya 1953'te İngiltere ve 1954'te ABD ile yaptığı anlaşmalarla bu ülkelere askeri üsler verdi. Karşılık olarak bu ülkelerden aldığı kira ve tazminatlarla ülke bütçesine mali katkı sağladı. 1960'ların başında Libya'da zengin petrol yatakları keşfedilince ülkenin kaderi değişti. Dünyanın en fakir ülkesi durumundan zengin ülkeler arasına girmeye aday oldu. Bunun ardından Libya'da 1969'da devrim yapıldı. Türkiye ile ilişkiler bir süreliğine dondurulsa da, devrim lideri Kaddafi Türkiye'nin Kıbrıs Barış Harekatı'na destek vererek ikili dostluk ilişkilerini tazeledi.- Libya Türkiye için neden önemlidir?Sonuç olarak, Türkiye'nin Libya ile var olan tarihi ve kültürel bağları yanında, coğrafi açıdan komşuluk ilişkileri de kayda değer önemdedir. Bir ülkenin tarihten gelen sorumluluklarını bilmesi, deniz sularındaki haklarını korumak için ikili anlaşmalar yapması, savaşmak için diğer güçlere meydan okuması anlamına gelmez. Ne pahasına olursa olsun haklarını ve çıkarlarını korumak için iradesini beyan etmesi ve ikili ilişkilerinde ahde vefa göstermesi, o devletin gücünü ve caydırıcılığını ifade eder. Türkiye'nin Libya ile gündemde olan ilişkilerinin temelinde 500 yıl öncesine dayanan bir arkaplan vardır. Bu koskoca tarihi geçmişte Kanuni'den II. Abdülhamid'e, Mustafa Kemal'den Bülent Ecevit-Necmettin Erbakan hükümetine uzanan hatıralar vardır. Bunun yanında Libya'nın bugünkü dini, siyasi ve kültürel kimliğini müstahkem kılan Murad Ağa, Turgut Reis gibi büyük komutan ve amirallerin türbesi ve kurdukları mimari eserler orada varlıklarını bütün ihtişamlarıyla sürdürmektedir. İspanyol ve Maltalı şövalyelerin yıkamadığı bu eserler, İkinci Dünya Savaşı'ndaki bombalara karşı bile direnmiştir. Bugün ise türbeleri birer tarihi miras olarak görmek yerine "şirk merkezi" olarak tanımlayan fanatiklerin saldırılarına rağmen, Turgut Reis'in türbesi Türk-Libya dostluk tarihinin ortak anıtı olarak ayaktadır.Öte yandan, Libya yönetimi 1974 yılında Kıbrıs Türklerinin imdadına koşan Türk askerine, Batılı güçlerin tepkisine rağmen askeri destek vermiştir. Türk askerinin 1774 Küçük Kaynarca Anlaşması ile sonuçlanan ve ilk defa Müslüman Türklerin yaşadığı bir toprak parçasını kaybetmesinden sonra hukuken sınırları dışında bulunan ve Müslüman Türklerin yaşadığı bir alana yaptığı askeri seferle kazandığı ilk zaferde Libya'nın dolaylı da olsa payı olmuştur. Mustafa Kemal Paşa'nın Anadolu'da Kurtuluş Savaşı'na başlayıp milleti emperyalist işgalcilere karşı örgütlemeden önce Libya'daki halkı 1911 yılında direnişe hazırlaması, üstünde ayrıca önemle durulması gereken bir durumdur. Mustafa Kemal 30 yaşında edindiği bu tecrübenin ardından, 34 yaşında Anafartalar Kahramanı oldu ve 38 yaşında Samsun'dan Kurtuluş Savaşı'nı başlattı. Canı pahasına imdadına koştuğu Libya'da gözünden yaralanmasına rağmen yılmadı. Bütün varlığını ortaya koyarak vatan coğrafyasının merkezini işgale yeltenenlere karşı Mustafa Kemal Anadolu halkıyla karşı mücadele başlattığında, Libya'dan gelen dostu Ahmet Şerif es-Senüsi de yanındaydı. Türkiye-Libya dostluğu, bu tecrübelerden hareketle, bölgede barışın tesis edilmesinde yine belirleyici olacaktır.Bütün bu bilgiler ışığında diyebiliriz ki Türkiye'nin Libya ve Doğu Akdeniz'de olup bitene kayıtsız kalması, iktidarda hangi hükümet olursa olsun, Ankara'nın jeopolitik ve jeostratejik konumunu doğrudan olumsuz etkileyecektir. Osmanlı devletinin çöküşünü etkileyen faktörlerden biri de Akdeniz'deki deniz egemenliğini yavaş yavaş kaybetmesine rağmen buna karşı bir çözüm geliştirememesiydi. Bugün Türkiye'nin Libya'da bulunması, "İskenderun Körfezi'ne sıkıştırılma projesinin" akamete uğratılması anlamını taşıyor. Öyle ki Türkiye Akdeniz'de varlığını sürdüremezse, Doğu Akdeniz'de Türk gemi ve uçaklarının izinsiz seyirleri bile tehlikeye girecektir. Bu bağlamda sorulması gereken en temel soru, Libya'yla beş, hatta on iki asır öncesine giden tarihsel ve kültürel bağları bulunan Türkiye'nin "Libya'da ne işi var?" sorusu değildir. Bunun yerine "ABD, Rusya, Fransa, İtalya gibi emperyalist ülkelerin Libya'da ne işi var?" sorusu sorulmalıdır. Ayrıca emperyalist ülkelerle birlikte hareket eden, fakat Arap ve İslam dünyasının derdine deva olacak en ufak bir adım bile atmayan BAE ve Suudi Arabistan'ın Libya'daki varlıkları da sorgulanmalıdır.Şüphesiz Türkiye'nin Libya'daki varlığı, BM nezdinde meşruiyeti tanınan Libya Ulusal Mutabakat Hükümeti'nin (UMH) ayakta kalmasını sağlamak ve aynı zamanda Libya halkının emperyal güçlere karşı birlik ve bütünlüğünü korumak, bağımsızlığını ve iç barışını garanti altına almak anlamına gelmektedir. Bilindiği gibi, bir devletin siyasal sınırları yanında jeopolitik ve jeokültürel sınırları da vardır. Bu bağlamda, Akdeniz'deki varlığını ve çıkarlarını koruyabilmesi açısından, Türkiye'nin jeopolitik ve jeostratejik sınırlarının Libya'dan başladığını ifade etmek abartı değildir. Türkiye'nin bölgesel ve küresel güç olma yolundaki en önemli adımlarından birinin, Kanuni Sultan Süleyman devrinde olduğu gibi güçlü bir deniz gücü kapasitesine sahip olmaya bağlı olduğu apaçık bir gerçekliktir. ABD'nin en büyük filolarından 6. Filo'nun Akdeniz'i kontrol için Sicilya'da konuşlanması, Rusya'nın Lazkiye'deki Tartus üslerini tahkim etmesi göz önüne alınırsa, Doğu Akdeniz'de en büyük kıyıya sahip bir ülke olarak Türkiye'nin Doğu Akdeniz ve Libya'da olan biteni kollarını kavuşturarak izlemesi beklenemez. Türkiye'nin teşebbüsleri, ülke çıkarlarını ve bölge barışını korumak adına çok mühimdir ve tarihi öneme sahiptir.[Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi öğretim üyesidir]

Libya'nın jeo-stratejik önemi ve Türkiye-Libya ilişkilerinin arka planı

Güncel Haberler

Ahmed Cevdet Paşa "Tarih bilmeyen siyasetçi pusula bilmeyen gemi kaptanı gibidir" diyerek devlet adamlarının karşılaştıkları sorunlara tarihi perspektiften bakarak isabetli çözümler bulacaklarını kuvvetli bir şekilde ifade etmiştir.

Osmanlı, Akdeniz, Türkiye, Libya, Güncel, Haberler